Evelyn Waugh heeft gezegd dat zijn roman Brideshead Revisited over genade gaat. Valt de genade ook verteller Charles Ryder ten deel of neemt hij de werking ervan alleen waar in de levens van anderen? Evelyn Waugh had deze man zonder eigenschappen nodig als de buitenstaander die de verslaggeving doet.
Charles krijgt er als eerstejaars student in Oxford door zijn kennismaking met Sebastian Flyte niet alleen een vriend maar een compleet gezinsleven bij, iets dat hij zelf als enig kind met alleen een vader nooit gehad heeft. Het milieu van Flyte is adellijk en rijk waardoor de vraag naar wie zij zijn niet door een eventueel beroep of bezigheid bepaald wordt. Anderzijds wordt deze aangewaaide rijkdom en de vrijheid die zij mogelijk maakt door de schrijver met iets van beperkende aard gerevancheerd; de rationalist Charles kijkt vol ongeloof naar de in zijn ogen absurde regels die deze familie van Rooms Katholieken zichzelf in overeenstemming met hun religieuze overtuiging oplegt. Zijn scepsis is de meest prominente eigenschap die Charles van zijn schepper heeft meegekregen, misschien is het zelfs wel zijn enige kenmerk. Hij geniet door zijn vermogen om geen aandacht voor zichzelf te vragen en in meerdere opzichten passief te zijn het vertrouwen van alle gezinsleden..
Charles’ vermogen om te genieten van wat hem aangeboden wordt is bewonderenswaardig. Zijn verlangen naar een tot in de lengte der dagen beleefde jeugd is herkenbaar, het arcadia is een in het boek beschreven zomer op het landgoed. De onverantwoordelijkheid van de jeugd is de revolte tegen het bestaan, dat is de wijze waarop Charles Ryder het gedrag van zijn onthechte vriend verstaat. Maar dat de wereld van Sebastian Flyte en zijn familieleden vol is van verplichtingen merkt de lezer eerder op dan Charles. Er worden in Brideshead als het ware aan de lopende band offers gebracht. Waugh schreef een boek over het conflict dat er tussen ongebondenheid en verplichting bestaat. Hij zegt dat vervulling (of verlossing) zonder verplichtingen niet mogelijk is. Waugh beweert met de roman in feite dat de ongelovige genotzoekers geen gelijk kunnen krijgen.
Contra Mundum is de heildronk die Charles uitbrengt als hij de verslaafde Sebastian op het door zijn moeder drooggelegde landgoed aan alcohol helpt. Mundum betekent in Brideshead Revisited waarschijnlijk alles dat beperkend is of degene die aan de anderen om aanpassing vraagt. Sebastian’s moeder bijvoorbeeld, die in het boek vrijwel uitsluitend als een godsdienstwaanzinnige dominatrix wordt neergezet. Het moet verschrikkelijk zijn om eerst je echtgenoot en daarna je zoon aan alcohol ten onder te zien gaan, geen wonder dat ze steun zoekt bij iets dat weliswaar onzichtbaar maar evengoed waarachtig is en twee keer per dag gaat bidden in haar eigen kerk op Brideshead. Goed beschouwd is haar geloof (en dat van de schrijver die in 1930 Rooms Katholiek werd) een verzetsdaad. Contra Mundum is als lijfspreuk ook op haar van toepassing.
Brideshead is verlaten als Charles er na twintig jaar terugkeert als kapitein van een legereenheid die er is ingekwartierd. De oorlog heeft nieuwe mensen voortgebracht. Kapitein Ryder kijkt naar het kampement met de blik van toekomstige archeologen:” The diggings provide a valuable link between the citizen-slave communities of the twentieth century and the tribal anarchy which succeeded them. Here you see a people of advanced culture, capable of an elaborate draining system and the construction of permanent highways, over-run by a race of the lowest type.” Waugh was waarschijnlijk niet alleen anti-modern – zijn roman lijkt nostalgisch – maar zelfs een cultuurpessimist; a race of the lowest type en citizen-slave communities zijn inwisselbaar. Over heimwee schrijft hij niet, het gaat om de thuiskomst naar iets dat veel groter is. Op het einde van het boek knielt Charles Ryder tweemaal. Hij heeft zijn verzet opgegeven. Dan moet genade het vermogen zijn om beperkingen te aanvaarden.
J.D.
Evelyn Waugh. Brideshead Revisted. The sacred and profane memories of captain Charles Ryder. London 1945