In de nieuwe speelfilm van Alexander Sokourov zijn zowel archiefbeelden van het in 1940 bezette Parijs als van het belegerde Leningrad te zien. Jonge Parisiennes op zonnige terrassen tegenover stervende Russen bij min twingtig graden op straat. Sokourov kan het niet laten, ook in deze film over het Louvre tijdens de Tweede Wereldoorlog vindt hij gewoontegetrouw gelegenheid om Europa af te zetten tegen Rusland. Duitsers en Fransen blijken broedervolkeren. Rusland heeft geleden onder het nazibewind maar is ook door andere Europese landen fel bestreden.
In het begin van Francofonia horen wij bij foto’s van Tolstoj en Tsjechov op hun doodsbed de stem van de filmmaker die de schrijvers tevergeefs tot leven roept. Voor de vertelling is de scéne overbodig, maar hij wil de nationale helden er blijkbaar als engelbewaarder erbij hebben.
Er zijn ook personen die Sokoerov wel tot spreken brengt. Zelfbewust loopt de grote Bonaparte in de zalen van museum rond. Hitler krijgt ook een stem. Van het enige bezoek dat de Führer ooit aan de Franse hoofdstad bracht zijn filmopnamen zonder geluid. Architect Albert Speer en beeldhouwer Arno Breker vergezelden hem bij het twee uur durende bezoek aan de monumenten. Sokourov laat hem bij het zien van de lege Champs Elysee zeggen dat deze kaarsrechte, lege weg – het is zes uur in de ochtend – schitterend is. Dan vraagt Hitler met een ongeduld dat je van hem verwacht: ‘Wo ist denn der Louvre?’
In Francofonia vinden Graaf Franz Wolff Metternich en de directeur van het museum Jacques Jaujard – overwinnaar en overwonnene – elkaar in de overtuiging dat de kunstschatten in Frankrijk moeten blijven en zo goed mogelijk beschermd dienen te worden. In het licht van de moorddadige ambities van het Derde Rijk is hun liefde voor kunstwerken in feite een ambivalente perversiteit. Sokourov legt de nadruk op het subversieve van hun pact. Het tegendeel is namelijk de Franse collaboratie van de regering in Vichy. In een sequentie over Vichy en Petain laat hij pijnlijk het gemak zien waarmee de Duitse bezetting geaccepteerd werd.
Gedeelde afkeer van de dominante Amerikaanse cultuur vormt de grondslag van deze Russisch Franse co-productie . Op de persconferentie van het filmfestival in Venetië noemde Sokourov zijn film een hommage aan het verzet daartegen. Maar hij noemde Francofonia meer nog een verzet tegen de barbarij van IS voor wie de vernietiging van kunstwerken prioriteit heeft. Bij een sequentie van laat middeleeuwse geschilderde portretten zegt de filmmaker in voice-over dat de in Europa uitgevonden portretkunst de basis heeft gelegd voor ons besef van culturele continuïteit; de personen op de portretten zijn herkenbaar, verwant en dichtbij. Een cultuur die daarentegen het afbeelden verbiedt tekent daarmee als het ware haar eigen doodvonnis.
Liberation noemt Sokourov’s fascinatie met de Grote Kunst als het bindmiddel van beschavingen gedateerd en zijn lofzang op nationaal erfgoed ‘stoffig’. Maar zonder dweepzucht komt deze geniale filmmaker niet aan het werk. Een hardnekkig onderdeel van die vervoering is Sokourov’s russofilie, de eerste reflex ter verklaring is de gedachte aan gevoelens van minderwaardigheid, net als bij patriottisme. Echt duidelijk wordt die liefde voor een niet-Rus nooit.
De spanning tussen Rusland en het Westen maakte Sokourov nog explicieter in Russian Ark, zijn film uit 2002 die is opgenomen in de Hermitage. Een achttiende eeuwse Franse diplomaat doorkruist de zalen van het museum en stuit daarbij op scénes uit 300 jaar Russische geschiedenis, van Peter de Grote tot aan de tegenwoordige tijd. Het hoofdpersonage en de gebeurtenissen die hij waarneemt zijn asynchroon, hij probeert ze te plaatsen, maar hij oordeelt ook. Zijn commentaar is soms geringschattend, wijzend op de collectie zegt hij dat de Russen hun cultuur in het buitenland hebben gekocht. Maar de regisseur verbluft de criticus met alweer het volgende schitterende tafereel, gaandeweg wordt duidelijk dat Sokourov hem voor het dramatisch contrast alleen maar als een toeschouwer nodig had. Misschien is het de missie van Alexander Sokourov om aan te tonen dat Rusland niet te kleineren valt.
J.D.