In 2009 stelden fotograaf Carl De Keyzer en historicus Johan Lagae uit het archief van het Koninklijk Museum voor Midden Afrika in Tervuren het boek CONGO BELGE en images samen. De ruim honderd foto’s – gemaakt rond het jaar 1900 – tonen een wereld die ongekend is en niet afdoende lijkt te kunnen worden beschreven; de vraag is zelfs of ooit iemand een dergelijke beschrijving van belang gevonden heeft. Voordat Joseph Conrad in 1902 zijn Heart of Darkness publiceerde heeft hij als werknemer van een Belgische handelsfirma Congo bereisd en taferelen als de onderstaande met eigen ogen gezien. Zijn boek is een psychopathologie van blanken die in het oerwoud van Afrika terecht zijn gekomen. Het lijkt er op dat Conrad zijn poging de omgeving te begrijpen – topografisch, taxonomisch, sociologisch, typologisch, ideologisch, filosofisch – heeft gestaakt en op een literaire evocatie van ongerijmdheden is uitgekomen.
Een van de ongerijmdheden van deze plaats en deze tijd is vanzelfsprekend het kolonialisme. Als er al sprake was van een relatie tussen zwart en blank, dan betrof het die tussen knecht en meester; het blijft de hardnekkige matrix waarin elke interactie tussen zij en wij een plaats krijgt, of die weet te vinden. Degene die over deze machtsverhouding zwijgt handelt met andere woorden uit moedwil en niet uit misverstand. Maar bestaan er met betrekking tot kleurverschillen nog andere bevindingen en mogelijke kenschetsen dan deze plaatsbepaling in termen van de ruwe koloniale economie?
Heart of Darkness is het verhaal van de zoektocht naar een disfunctionerende handelaar in ivoor in het binnenland van Belgisch Congo. Van genoemde Kurtz wordt beweerd dat de leveringen aan de handelsmaatschappij die hij vertegenwoordigt overvloedig en stipt zijn, maar het idee dat zijn werkzaamheid zich aan controle onttrekt maakt hem het onderwerp van afkeer en tendentieuze speculatie. Het meest ernstige verwijt is dat hij in het binnenland als een koning over zwarte stammen heerst en niet naar de gemeenschap van blanken terug wil keren. Kurtz heeft als het ware meer dan één grens van de normaliteit van de achterblijvers overschreden, de zoektocht lijkt daarom op een strafexpeditie waarvoor overigens geen van de deelnemers het motief in die termen heeft geformuleerd. Verteller Marlow – kapitein van het stoomschip naar de handelspost van Kurtz aan de rivier – is de passant en buitenstaander, die sceptisch en schijnbaar onaangedaan de gedragingen van de zwarte en witte gebruikers van de waterweg beschrijft en van commentaar voorziet. Het eerste dat Marlow bij aankomst aantreft is een blanke volgeling van Kurtz, gekleed in een harlekijnskostuum.
Conrad beschrijft een wereld waarin iedereen ongeacht zijn huidskleur barbaars en krankzinnig geworden is. Met dit ondergangsvisioen verkondigt hij dat men zelfs geen keuze heeft en dat de blauwdruk van de koloniale werkelijkheid bij het maken van onderscheid tussen slecht en goed tekort schiet. Kurtz is als idealist op de meedogenloze realiteit van de menselijke inborst stukgelopen. In de beschouwing van de verhouding tussen zwart en wit moeten wij – lijkt de onbedoelde mededeling van Heart of Darkness – van voren af aan beginnen.
Soms is blackness (of whiteness) in de mode. Maar meestal is de houding ambivalent. Het menselijk uiterlijk blijkt in meer opzichten dan alleen huidskleur een obstakel voor wederzijds begrip.
J.D.