In berichtgeving wordt de Deense filmmaker Lars von Trier vrijwel consequent een provocateur genoemd. Zijn keuze voor abjecte onderwerpen – seks, angst, dood – is voldoende om hem als irritante spelbederver weg te kunnen zetten, recht op meer kwalificaties lijkt hij daarmee te hebben weggegeven.
Een regime van regels roept niet alleen tot overtreding op, maar vraagt daar zelfs om. En overtreding door buitengewone eenlingen als kunstenaars is ongevaarlijk voor regelgevers en daarom ideaal. Hun transgressie versterkt de regels. Critici die het woord provocatie in de mond nemen zijn – zonder dat zij er zich van bewust zijn – al even consoliderend bezig.
Von Trier maakt deze gemakzuchtige aanduiding wellicht niet uit. Provocaties roepen aandacht op. Evenals de opmerking van de producente van zijn film Nymfomaniac die verklaarde dat de film met medeweten van de maker is gecensureerd, maar niet met zijn medewerking. Het is vindingrijke en nieuwsgierig makende marketing.
Het is onwaarschijnlijk dat Lars von Trier al de moeite voor zijn vijf uur durende Nymfomaniac part 1 en Nymfomaniac part 2 heeft gedaan om alleen maar het publiek te provoceren.
Zijn films wekken de indruk dat ze gaandeweg steeds kunstmatiger worden. Dat betekent onder andere dat zijn personages in toenemende mate wel menselijk lijken, maar het niet persé zijn. De protagonisten gedragen zich mechanisch volgens het schema dat noodlot heet en zijn in feite handelingsonbekwaam. Von Trier speelt hen – als in een gedachtenexperiment – meestal naar de ondergang. Die er overigens soms als bevrijding uit ziet. De hoofdpersonen zijn doorgaans vrouwen. Wat er ook door tegenstanders over zijn afkeer van vrouwen wordt beweerd, hij bewondert ze vanwege hun vermogen om te lijden.
Bij mensenoffers is er in het algemeen wel sprake van boete, maar niet noodzakelijk van schuld. De slachtoffers zijn eerder beschikbaar te noemen dan veroordeeld en in voorkomende gevallen stemmen zij zelfs in met hun door de gemeenschap gekozen dood door geweld. Hun offer is even onontkoombaar als het juist is.
Von Trier heeft een voorkeur voor drama dat zowel onmogelijk als noodzakelijk is. In Nymfomaniac is het drama de seksualiteit. Het is een kracht die zich door elke redelijkheid heen breekt. En die uiteindelijk zonder verlossing is.
J.D.